Rzepak – o uprawie - Praktyczny poradnik rolnika

Rzepak ozimy to najpopularniejsza roślina oleista uprawiana w Polsce. Areał jego zasiewów sięga niemal 1,1 mln ha, co sprawia, że nasz kraj należy do czołowych producentów rzepaku w Unii Europejskiej. Uprawa rzepaku ma duże znaczenie gospodarcze, ponieważ dostarcza nie tylko surowca do produkcji wartościowego oleju jadalnego, ale również pasz i biopaliw. Aby jednak rzepak wysoko plonował, wymaga starannego doboru stanowiska oraz odpowiedniego nawożenia i ochrony. Jak uprawiać rzepak, by w pełni wykorzystać jego potencjał plonotwórczy?

Rzepak – jakie stanowisko jest najlepsze?

Rzepak jest rośliną wymagającą w uprawie, a wybór odpowiedniego stanowiska ma istotne znaczenie dla uzyskania wysokich plonów. Najkorzystniejsze przedplony dla rzepaku ozimego to gatunki szybko schodzące z pola, takie jak groch, koniczyna, lucerna czy wczesne ziemniaki. W praktyce rzepak jest często uprawiany po zbożach. Należy jednak pamiętać, że zboża przez to że pozostawiają mało resztek pożniwnych oraz nie wzbogacają gleby w azot stanowią gorszy przedplon.

Jaka gleba pod rzepak?

Równie ważne, co wybór przedplonu są właściwości gleby, takie jak jej zasobność w składniki pokarmowe, odczyn i uregulowane stosunki wodne. Jakie stanowisko pod rzepak jest najlepsze? Rzepak najlepiej rośnie na glebach żyznych, utrzymanych w dobrej kulturze, o pH powyżej 6 i odpowiednio uwilgotnionych. Najlepsze pod uprawę są gleby brunatne właściwe i płowe, mady, dobrze rozwinięte rędziny oraz czarne ziemie i czarnoziemy (Wójtowicz, 2016).

Rzepak – uprawa roli

Rzepak wymaga starannie przygotowanej gleby, co warunkuje jego równomierne i wczesne wschody oraz prawidłowy rozwój systemu korzeniowego. Odpowiednia uprawa roli poprawia jej właściwości fizyczne, strukturę, zagęszczenie i żyzność. Jednocześnie ograniczając rozwój chwastów i szkodników.

Pierwszym etapem przygotowania pola pod rzepak jest podorywka ścierniska, wykonywana jak najszybciej po zbiorze przedplonu. Jest ona wykonywana na głębokość około 5-8 cm. Celem podorywki jest przykrycie resztek pożniwnych, zatrzymanie wody w glebie oraz eliminacja chwastów.

Następnie wykonuje się orkę siewną na głębokość około 20-22 cm. W tradycyjnym systemie uprawy rzepaku orka jest podstawowym zabiegiem, który umożliwia równomierne rozmieszczenie składników pokarmowych i magazynowanie wody opadowej.

Po roślinach pozostawiających ściernisko zaleca się wykonanie pełnego zakresu zabiegów pożniwnych i przedsiewnych. Natomiast po roślinach okopowych i grochu uprawę można uprościć, ograniczając ją do orki siewnej lub kultywatorowania. Skrócenie czasu przygotowania pola do siewu jest możliwe dzięki zastosowaniu agregatów uprawowych.

Siew rzepaku

Do siewu rzepaku powinno się stosować kwalifikowany materiał siewny wysokiej jakości, gdyż stanowi on podstawę szybkich i wyrównanych wschodów. Rośliny pochodzące z takich nasion odznaczają się wysoką zdrowotnością, dużym prawdopodobieństwem prawidłowego przezimowania, silną konkurencyjnością w stosunku do chwastów, wyrównanym rozwojem oraz lepszym plonowaniem. Spośród roślin ozimych rzepak wymaga najwcześniejszego siewu.

Termin siewu rzepaku ma znaczenie

Terminowe wysiewy rzepaku mają istotny wpływ na prawidłowy rozwój roślin przed zimą, ich przezimowanie oraz wiosenno-letni wzrost. Przed nadejściem zimy rzepak powinien wytworzyć rozetę z 10-12 dobrze rozwiniętymi liśćmi, zdolną do tworzenia licznych pędów bocznych oraz grubego korzenia palowego. Aby to osiągnąć, w polskich warunkach klimatycznych rzepak ozimy potrzebuje około 75-80 dni wegetacji przy temperaturze minimalnej wynoszącej powyżej 5°C (Budzyński i in., 2009).

Zbyt wczesny wysiew rzepaku może powodować nadmierny wzrost i rozwój roślin, a czasem nawet ich kwitnienie jesienią. Zwiększa to prawdopodobieństwo problemów z przezimowaniem. Z kolei opóźniony siew spowalnia rozwój i wzrost roślin. W efekcie wchodzą one w zimę zbyt słabe, aby ją przetrwać.

Na jaką głębokość siać rzepak?

Średnia głębokość siewu nasion rzepaku ozimego mieści się w przedziale od 1,5 do 3,5 cm. Na glebach lekkich i przesuszonych zaleca się nieco głębszy wysiew niż na glebach cięższych i wilgotnych. Dla uzyskania odpowiedniego zagęszczenia łanu, po wschodach rzepaku liczba roślin powinna wynosić od 45 do 80 sztuk na metr kwadratowy w przypadku odmian populacyjnych oraz od 40 do 60 sztuk na metr kwadratowy w przypadku odmian mieszańcowych.

Nasiona rzepaku mogą być wysiewane w różnym rozstawie rzędów:

wąskim 12-15 cm
pośrednim – tzw. „tradycyjnym” 16-25 cm
szerokim 30-40 cm

Najczęściej stosuje się pośredni rozstaw rzędów, który zapewnia dobre przewietrzanie łanu i sprzyja równomiernemu rozwojowi roślin. Zbyt wąski rozstaw rzędów sprzyja porażeniu roślin patogenami powodującymi choroby grzybowe.

Potrzeby pokarmowe rzepaku ozimego

Plonowanie rzepaku ozimego zależy od dobrego zaopatrzenia roślin w składniki pokarmowe. Do najważniejszych makroelementów należą azot, fosfor, potas, magnez, siarka oraz wapń. Zaś mikroelementów bor, cynk, mangan, molibden i żelazo. Zapotrzebowanie roślin na poszczególne pierwiastki różni się w zależności od fazy wzrostu i intensywności wegetacji.

Średnie wymagania pokarmowe rzepaku ozimego wskazują, że dla uzyskania jednej tony nasion wraz ze słomą i korzeniami roślina potrzebuje m.in. (Rudko, 2011):

50-60 kg/ha azotu,
11-15 kg/ha fosforu
50-58 kg/ha potasu
28-50 kg/ha wapnia
4-7 kg/ha magnezu
18-22 kg/ha siarki
150-200 g/ha boru
160-180 g/ha cynku
550-600 g/ha manganu
200 g/ha żelaza

Młode rośliny rzepaku, które dopiero rozwijają swój system korzeniowy, mogą mieć ograniczoną zdolność pobierania składników pokarmowych z gleby. Dlatego przed zimą szczególnie ważne jest ich dokarmianie dolistne, które pozwala dostarczyć roślinom makro- i mikroelementy niezbędne do ich prawidłowego rozwoju oraz wspierające hartowanie się przed zimą. Nawóz dolistny Hi-Phos dostarcza fosfor, potas i magnez w formie łatwo przyswajalnej przez liście, wspomagając tym samym rozwój rozety i systemu korzeniowego, zwiększając odporność roślin na niskie temperatury i poprawiając ich szanse na dobre przezimowanie. Z kolei Rapsin pokrywa zapotrzebowanie roślin na bor, cynk, mangan, molibden, siarkę i azot, co przekłada się na lepszą kondycję roślin oraz ich obfite przyszłe plonowanie.

Rzepak – ochrona przed chwastami, szkodnikami oraz chorobami

Zachwaszczenie, choroby i szkodniki mają znaczący wpływ na rozwój i plonowanie rzepaku ozimego. Podstawą prawidłowo prowadzonej ochrony rzepaku jest agrotechnika. Brak zabiegów uprawowych oraz uproszczenia w płodozmianie istotnie zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia agrofagów na plantacjach.

Ochrona rzepaku przed chwastami

Rzepak ozimy, ze względu na powolny początkowy wzrost i słabe pokrycie gleby, jest szczególnie narażony na zachwaszczenie. Chwasty konkurują z nim o wodę, światło i składniki pokarmowe, co prowadzi do zahamowania rozwoju roślin. Jednocześnie mogą powodować nadmierne wydłużanie się pędów i szyjki korzeniowej, zwiększając podatność rzepaku na wyleganie i wymarzanie. Dodatkowo, chwasty obecne w późniejszych fazach rozwojowych utrudniają zbiór nasion.

Największe zagrożenie w uprawie rzepaku ozimego stanowią jesienne chwasty takie jak fiołek polny, gwiazdnica pospolita, jasnoty, maruna bezwonna, miotła zbożowa, perz właściwy, przytulia czepna, tasznik pospolity, tobołki polne oraz samosiewy zbóż.

Dla zapewnienia prawidłowego rozwoju, dobrego przezimowania i wysokiego plonowania rzepaku ozimego, szczególnie istotne jest jesienne zwalczanie chwastów.

Ochrona rzepaku przed chwastami powinna być przeprowadzona tuż po siewie, poprzez stosowanie oprysków doglebowych, które eliminują konkurencję ze strony chwastów od samych wschodów. Dobrym rozwiązaniem jest zastosowanie herbicydu Command® 480 EC zawierającego chlomazon lub Nero® 424 EC, który łączy działanie dwóch substancji czynnych petoksamidu i chlomazonu. Nero® 424 EC skutecznie zwalcza szerokie spektrum chwastów dwuliściennych i jednoliściennych, takich jak przytulia czepna, gwiazdnica pospolita czy miotła zbożowa, zapewniając długotrwałą ochronę plantacji.

Ochrona przez szkodnikami

Ochrona rzepaku powinna być prowadzona w sposób zintegrowany, z wykorzystaniem wszystkich dostępnych i skutecznych metod ograniczania liczebności agrofagów do poziomu bezpiecznego dla plonów. Istotne znaczenie ma odpowiednie miejsce rzepaku w płodozmianie, gdyż właściwe następstwo roślin ogranicza rozwój szkodników i prawdopodobieństwo ich pojawienia się. Równie istotne jest rozważne stosowanie chemicznych środków ochrony roślin. Wybór preparatów selektywnych pozwala zminimalizować ich niepożądany wpływ na środowisko. Zabiegi należy wykonywać wyłącznie w uzasadnionych przypadkach, unikając działań profilaktycznych „na zapas” oraz poprzedzać je wnikliwą lustracją plantacji w celu prawidłowej identyfikacji zagrożenia.

Do najgroźniejszych szkodników w uprawie rzepaku należą:

słodyszek rzepakowy
chowacz czterozębny
pryszczarek kapustnik

Duże znaczenie gospodarcze mają również takie szkodniki jak gnatarz rzepakowiec, chowacz podobnik i brukwiaczek, mszyca kapuściana, śmietka kapuściana oraz tantniś krzyżowiaczek.

Rzepak – czym zwalczać najgroźniejsze szkodniki?

W uprawie rzepaku do zwalczania najgroźniejszych szkodników stosuje się m.in. substancję czynną gamma-cyhalotrynę. Substancja ta jednak zostanie wycofana. Rolnicy będą mogli stosować produkty z gamma-cyhalotryną tylko do 30 września 2026. Jest ona składnikiem insektycydów Nexide® 60 CS i Rapid 060 CS, przeznaczonych do zwalczania takich agrofagów jak słodyszek rzepakowy, chowacz brukwiaczek i chowacz czterozębny. Dzięki działaniu kontaktowemu i żołądkowemu preparaty skutecznie eliminują owady żerujące na roślinach.

Ochrona rzepaku przed chorobami

Choroby stanowią bardzo ważny czynnik ograniczający plonowanie rzepaku. Straty spowodowane porażeniem roślin mogą sięgać od kilkunastu procent do nawet kilkudziesięciu.

Do najgroźniejszych chorób w uprawie rzepaku należą sucha zgnilizna kapustnych i zgnilizna twardzikowa. Starty nimi spowodowane mogą sięgać 60 proc. plonu ziarna (Gwiazdowski i Korbas, 2006). Skuteczne ograniczanie ich występowania opiera się na uprawie odmian odpornych oraz na działaniach agrotechnicznych i chemicznych. Wśród metod agrotechnicznych kluczowe znaczenie ma stosowanie zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, wysiew nasion zaprawionych, odpowiedni płodozmian oraz staranna uprawa roli.

W ochronie chemicznej kluczową rolę odgrywają fungicydy. Przeciwko suchej zgniliźnie kapustnych szczególnie skuteczne są substancje czynne difenokonazol i tebukonazol, obecne w preparacie Maxior, który zapewnia skuteczne i długotrwałe zabezpieczenie plantacji.

Rzepak – bibliografia

Budzyński W., Bartkowiak-Broda I., Heimann S., Broniarz J., Korbas M., Mrówczyński M., Adamiak E. (2009). Od wyboru odmiany do ochrony w stadium rozety. W: „Technologia produkcji surowca”. Teraz rzepak. Teraz olej. PSPO Warszawa.
Gwiazdowski R., Korbas M. (2006). Ochrona rzepaku przed chorobami. Opracowanie zbiorowe – Integrowane zwalczanie chwastów. IOR Poznań.
Rudko T. (2011). Uprawa rzepaku ozimego. Poradnik dla producentów. Instytut Agrofizyki im. Bohdana Dobrzańskiego PAN Lublin.
Wójtowicz M. (2016). Ogólne zasady agrotechniki istotne w integrowanej ochronie i produkcji rzepaku. W: „Metodyka integrowanej ochrony i produkcji rzepaku ozimego oraz jarego. Materiały dla doradców”. IOR Poznań.